LA FUORÇA DELLA SANGÜE
Por Miguel de Cervantes
(Traduzido a l’aljamía)
En Toledo, una note dellas caldorosas de l’estivo, voltauan de dar una passança prope del reu, un vetulo aljabero cola seua muller, un menindo pequendo, una filla d’edade de detz e seys anos, ed una criyança. La note yera clara, l’ora las ontze ed el camino solitareu. Cola seguridade que promete la multa justiça e la ben intenzionada gente d’aquella ziudade, venía el ben aljabero cola seua onrada familia sen tremor de que podéssele aportar riés malo. Non ostante naquel momento codinzidiou en passar por allí un escavero daquella ziudade, chamado Rodolfo, dunos vinte e dos anos d’edade, cuja riqueça, viles instintos, sangüe ilustra, amassiada livertade e malos aparzeros, le havían estimulado a fazer cosas que maldizían della seua qualidade e dáuanle renomme de goxero. Rodolfo, pós, con quatro amigos, tudos monços, tudos lietos e tudos insolentes, baxaua pola mesma costança que l’aljabero xubía-ansí ye que las ovellas trováronse colos luvos.
Con malonesta impudença Rodolfo e los seus aparzeros, covertos las faxas, cataron los della madre, e della filla, e della criyança. El vello s’alborotou e les ovietou la seua goxança. Ellos respondéronle con restervos e cavallanças, e passaron perante. Ma aquella faxa tanta fremosa de Leucadia, que ansí chamáuase la filla, desavorruntou en Rodolfo tal desello de gozarla que nun instante comunicou el seu pensamento allos aparzeros que en seguinça dezideron voltar e furtarla pra darle gosto al seu amigo; pós sempre los ricos por seyer ricos axan quin apruove las seuas infracçones e calefique por bonos los seus malos gostos. Covréronse las faxas e, malenvayinadas las espaderas, voltaron e pressa atrezaron a l’aljabero la seua familia que havían acavado de dar graziades a Déu por haverlos liverados dellas manos daquellos goxeros. Enremetiou Rodolfo con Leucadia non teve collendola en braços, fuyou con ella. Leucadia non teve fuorças pra defenderse e la sovresaltança l’atollou la votz pra quexarse. Cadou esmallada e sen sentero e non viou quín cheváuala, nin ónde cheváuanla. Diou votzes el seu padre, gridou la seua madre, chorou el seu germanello....ma ne las votzes foron odidas, ne los gridos escutados, ne moviou a compassón l’enfleito, pós tudo covríalo la soledade del lar ed el silenço della note. Finalmente, lietos fóronse los unos e trestes fengáronse los altros. Rodolfo chegou alla seua casa sen impedemento alguno e los padres de Leucadia alla séua, rastimados, aflegidos, algabarozos.
Sagaç ed astuto, Rodolfo tenía já ena seua casa ed eno seu almascano a Leucadia. Ayanda que anda esmallada quando cheváuala, le havía coverto los ollos con un mandilo lora que non vedesse las ramblas por ónde andaua, ne la casa, ne l’almascano ónde estaua. Allí, sen seyer visto de nengún, por mós de que el tenía un quarto ayemde ena casa del seu padre, que ayánda vivía. Avante de que del seu esmallo voltasse, havía Rodolfo cumprido el seu desello, furtado la mellora ameça de Leucadia. Tanto presto como fengou satisfeita la seua sensualidade, queso fazer desembrar dallí alla jova possendola ena rambla, ansí esmallada como estaua. A l’andarlo a possar n’obrança, sentiou que ella voltaua en sin, dizendo:
-;Ónde estou? ;Qué oscuridade ye aquésta? !Jesú! ;Quín tócame? ;Xó, en lito, rastimada? ;M’escutas, madre méua? ;M’odes, padre estimado? !Guay de min! Ben apreviso que los meus padres non m’escutan e que los meus amigos tócanme: !Venturosa seyería xó se aquesta oscuridade dúrase pra sempre, sen que los meus ollos voltassen a veder la lutz del mondo e que aqueste lar onde agora estou servesse de sepultura alla meua onra!... !Oh, tú, qualsequera que sejas, que daquí estás con min (ella tenía alcabazado dellas manos a Rodolfo) se ye que la teua ánima ammite ruogo alguno, ruógote que já que has treunfado della meua fama, treunfes tambén della meua vida: Atollamela al momento, que non ye ben que teníala la que non tene onra!
Confusso dexaron aquestas paravras a Rodolfo, e como monço pou experimentado, ne savía que dizer, ne que fazer, cujo silenço fezo creyer a Leucadia que él que con ella estaua quizades yera fantasma od ombra. Ma como tocaua cuorpo e se l’alcordaua della fuorça que se le havía feito venendo colos seus padres, cadía ena verdade del recontamento della seua malgraça e con aqueste pensamento tornou a dizer:
-Goxero escavero, xó t’arreuto l’ofensa que me has feito con sólo que prométasme e jures que como la has coverto con aquesta oscuridade, covrerásla con perpetuo silenço, sen dizer riés a nengún. Aprevisa que nunca hei visto la teua faxa, ne quero vederla pós non quero guadrar ena memoria l’image de l’autor della meua damnança. Entre min ed el zelo passarán las meuas quexas, sen querer que las oda el mondo....Pósseme aprés ena rambla, junto a l’egrexa majora, porque dende allí saverei voltarme alla meua casa. Ma tambén has de jurar de non seguirme, ne perguntarme el nomme dellos meus padres, nin el méu, nin él dellas meuas parentellas.
La respuosta que diou Rodolfo allas descretas paravras della rastimada Leucadia, non fou altra que abrazarla, dando amostrança que quería voltar a malonrarla e gozar d’ella, lo qual visto por ella, con máis fuorças dellas que la seua tenera edade prometía, defendióuse colos piedes, colas manos, colos dentes e cola lingua, dizendole:
-Tenía por l’enferido, tradedor e desabrado omme, que se esmallada me pesandaste ed anequilaste, agora que tenyo brigos non atrezarás lo que pretendes senón cola meua muorte!....
E tanta estrenguera e pervicamente resistióuse Leucadia, que las fuorças e desellos d’él, nazidos del seu ímpetu laxivo, desminuyeron consideravelmente. Frido pós e folgado, Rodolfo, sen favlar paravra alguna dexou a Leucadia nel seu lito e, fejando l’almascano, fóuse a buscar allos seus aparzeros pra aconsellarse con ellos dello que devía fazer.
Dióuse por l’enferido Leucadia allora de que havía fengado sóla e fejada, e devantandose del lito, andeve por tudo l’almascano buscando puorta por onde partir o fenestra por onde arrollarse. Axou la puorta ben fejada. Por una fenestra que pouso abrer, entrou el resplandor della luna, tanta clara, que pouso destinguer los colores dunos damascos que adornauan l’almascano. Viou que yera dorado el lito, e tanto ricamente compuosto que semblaua la dun prénzipe. Contou las sellas e los escritoreus, notou la parte onde la puorta estaua, ed ayanda que viou algunos quadros pendentes dellas monyas, non pouso destinguer como yeran las pixaras.
La fenestra yera granda, arrinada duna gambera respágola, e dende allí vedíase un jardí enfejado con monyas altas: Dificultades tudas que fazían impossível la seua intençón d’arrollarse alla rambla.
Tudo lo que notou naquel almascano dióule ad entender que l’amo d’él yera omme prenzipal e rico. Nun escritoreu que estaua junto alla fenestra, viou un crugefixo pequendo, tudo d’argenta. Tollóulo e se lo pouso dintro della maniza, non por devoçón ne por furto senón por un descreto desinno séu. Feito aquesto, fejou la fenestra e voltióuse al letero ad esperar el fin della seua tragedia.
Non havería passado, alla seua semblança, media ora quando s’abriou la puorta ed entrou un omme. Sen favlar paravra, con un mandilo vendióule los ollos e, tollandola del braço, treuxóula fuora de l’almascano e sentiou que voltiou a fejar la puorta. Yera Rodolfo quin, ayanda que havía andado a buscar allos seus aparzeros, non queso axarlos, semblandole que non estaua ben fazerlos testimonyos dello que con aquella donzella havía passado. Resolvióuse a dizerles que, penitido del mal feto e movido polas seuas láremas, la havía dexado en metade del camino.
Con aqueste alcordamento voltiou presto pra possare a Leucadia junto a l’egrexa majora, tal e como ella se lo havía demanado. Levóula, pós, fasta la praça, ed allí en votz confussa dixóule que seguramente podía andarse alla seua casa porque nengún seguiríale los seus passos. E desembrou él avante de que ella havesse tido tempo d’atollar el mandilo que covríale los ollos.
Sóla e já sen xeveira, Leucadia reconoziou el lar onde la havía dexado. Catou por tudas partes e non viou presona alguna ma, sospeitosa que dende longe seguéssenla, a cada passo deteníase mentrestado caminaua alla seua casa que non mult longe dallí estaua. Por confussar allos espidas, se polo tanto seguíanla, entrou nuna casa que axou aberta e dallí a pou fóuse alla séua, onde axou allos seus padres majaderos, sen desvestirse ed ayánda sen pensar en repossar. Quando vedéronla correron ad ella colos braços abertos e con láremas enos ollos. Chena de sovresaltanças ed alboroços, Leucadia fezo que los seus padres retirássense con ella ayemde ed en breves paravras dióules por l’enferido de tudo el seu desatroso suzeso, en tudos los detallos, e como non savía quín yera el furtador della seua onra. Díxoles tambén lo que havía visto nel teyatro ónde representóuse la tragedia della seua desventura: La fenestra , el jardí, la respágola, los escritoreus, el lito, los damascos, e finalmente, les amostrou el crugefixo que havía traxido, avante cuja image renováronse las láremas. Mentrestado tanto Rodolfo retornou alla seua casa ed extranyando el crugefixo, imaginou quin podía haverlo levado, ma, como rico, non fezo por l’enferido d’ello. Allos treys díyas partiou, con dos dellos seus aparzeros, pra Italia, con tanta poquella memoria dello que con Leucadia havía aportado, como se nunca havesse passado.
Ella entretanto passaua la vida en casa dellos seus padres col major recollemento possível, sen dexarse veder de presona alguna, tremerosa de que leyessen la seua malgraça ena fronte. Ma allos poquellos meses fóule forgoso fazer lo que fasta allí fazía de grau: Viou que la combenía viver retirada e nescondida, porque sentióuse engravita, suzeso pol qual las láremas, já un tanto oblidadas, voltaron allos seus ollos. Volou el tempo, e chegou el parto, con tanto segredo, que ayánda non goxóuse fidar della cavara: Uxurpando aqueste ofiço la madre, Leucadia diou a lutz un menindo dellos máis fremosos que podessen imaginarse.
Col mesmo pundetero e segredo que havía nazido, levaron al menindo ad un vico, en onde viviou los seus premeros quatro anos, a l’encavo dellos quales, col nomme del nevote, trúxole el seu nono alla seua casa, onde criyáuase, senón mult rico, allo meno mult vertuosamente.
Yera el menindo, a quin pouseron el nomme de Luitz, por chamarse ansí al seu nono, de faxa fremosa, de condiçón mansueda, d’ingeneu agudeto, ed enas tudas las acçones que naquella edade tenera podía fazer, daua sinales de seyer fillo del padre nobre, e de tala manera la seua graça, beleza e descreminaçón namoraron allos seus nonos, que veneron a tener por dita la malditura della seua filla. Quando andaua pola rambla chovían sovre él millares de bendizones: Unos bendizían la seua fremosura, altros la madre que le havía pardido, aquéstos el padre que l’engendrou, aquellos a quin tanto ben criyáuale. Chegou el menindo a l’edade de sete anos, ena qual já savía leyer latino ed espanyol, ed escriver con multa bona letra, porque l’intençón dellos seus nonos yera fazerle vertuoso já que non podíanle fazer rico.
Aportou, pós, que un díya que el menindo fou con un nunzio della seua nona ad una parenta séua, passou por una rambla onde havía carrera de cavallos. Póusose a catar, e, por veder mellor, e crujou duna azera ad altro; al fazerlo fou atropellado por un cavallo, cujo amo non pouso detenerlo ena furia della seua carrera. Passou sopra d’él e dexóule como muorto trendido nel sodello, desraigando multa sangüe della testa. Apenades haviou aportado aquesto, un vetulo que estaua catando la carrera s’arrollou del seu cavallo ed, avizinadose al menindo, tollóule enos seus braços e se lo levou alla seua casa a tuda pressa. Ordinou aprés ad una criyança que fosse a buscar un médico. De boquella en boquella corriou la votz de que l’atropellado yera Luizindo, ançá que chegou ad orellas dellos seus nonos e della encoverta madre, los quales parteron como esvégoros en buscança del seu estimado. Chegaron a tempo que já estaua el menindo en podença del médico, quin curóule con grandíssima mestría e dixo que non yera tanta mortala la ferida como al prenzipeu se havía tremido. Aperante la curaçón voltiou Luizindo en sin ed aledióuse en veder allos seus zius, los quales perguntáronle chorando como sentíase. Respondiou que dolíale multo el cuorpo e la testa. Esmandou el médico que non favlassen con él, senón que dexássenle repossar.
El seu nono rengraziou al senyor della casa della seua granda caridade allo qual aquéste respondiou que non tenía que rengraziarle riés pós quando viou la faxa al menindo cadido ed atropellado semblóuse que havía visto la faxa dun fillo séu a quin quería teneramente, e que aquesto movióuse a traxerle alla seua casa onde premanezería tudo el tempo que la curaçón dúrase, col resmundo que fosse possível ed amengoso. La seua muller, que yera una nobra senyora, dixo lo mesmo, e fezo ayánda máis encardezidas promesas. Ammirados fengaron de tanta bondade los nonos, ma la madre fengou máis ammirada ayánda, pós havendose ensossegado un tanto colas nuovas del médico, catou atentamente l’almascano onde el seu fillo estaua e claramente conoziou que aquél yera la mesma avitaçón onde se havía dado fin alla seua onra e prenzipeu alla seua malventura. Ayanda que non estaua adornado colos damascos que allora tenía, reconoziou la desposiçón dellos subellos: Viou aquel lito que tenía por tomola, la fenestra della respágola, l’escritoreu, sovre el qual havía estado el crugefixo que se havía levado. Conferendo unas sinales con altras, julgou veras las seuas sospeitas e diou extensa cuonta de tudo al seu madre, quin descretamente s’informou se el cavallero onde el seu nievo estaua havía tido o tenía alguno fillo, e descobriou que el que chamamos Rodolfo lo yera e que estaua n’Italia. Considerando el tempo que dixéronle que havía estado ausente d’Espanya, viou que yeran los mesmos sete anos que el nievo tenía. Pouso al corrente de tudo aquesto al seu marito ed entre los dos e la seua filla alcordaron d’esperar.
Dintro de quintze díyas Luizindo esteve fuora de perígolo ed allos trinta devantóuse. Ed en tudo tempo fou vexitado della madre e la nona, e resmundado dellos amos della casa como se fosse el seu mesmo fillo. Algunas vegadas favlando con Leucadia, Donya Estefanía, que ansí chamáuase la muller del cavellero, dizíale que aquel menindo sembláuase tanto ad un fillo séu que estaua n’Italia, que sempre que catáuale semblaua veder al seu fillo.
Aperante una daquestas combersaçones, Leucadia tollou l’ocassón pra declararle, una vegada que s’axou sóla con ella, l’argança del seu fillo, la malonra séua, el renfurro, el covrerle los ollos, el traxerla ad aquel almascano, las sinales en que havía conozido seyer aquel mesmo que sospeitaua. Pra cuja confermaçón treuxou del peito l’image del crugefixo que havía levado, a quin dixo:
-Tu, Senyor, que foste testimonyo della fuorça que se me fezo, sede julgador della emmenda que se me deve fazer: Sopra daquel escritoreu levéite con propossença d’alcordarte sempre la meua agravança, non pra demanarte vendeta d’él, senón pra rogarte déssesme alguna consolança con que levar en pazença la meua malgraça.
Ed aprés, derigendose a Donya Estefanía, declarou:
-Aqueste menindo, senyora, con quin vostedes han amostrado tanta caridade, ye el seu vero nievo: Premissón fou alla seua casa, axasse xó n’ella, como espero que axarei, senón el remedeu que mellor convenya cola meua malventura, allo meno el medio con que poda sovrelevarla.
Ed, abrazada al seu crugefixo, cadou esmallada en braços de Donya Estefanía, la quala, como muller e nobra, en quin la compassón e mesericordia ye tanta naturala como la cruyeldade en l’omme, juntou la seua faxa col séu e desraigou multas láremas. Mentrestado ansí estauan entrou el marito della Donya Estefanía, que traxía a Luizindo della mano, e vedendo l’enfleito della seua esposa e l’esmallo de Leucadia, perguntou dixéssenle la causa de tudo aquesto.
-Grandas cosas tenyo que dizerle, senyor, respondiou Donya Estefanía. Aquesta jova daquí esmallada ye la seua filla ed aqueste menindo alla seua costança ye el seu nievo. Aquesta veridade que dígole me la ha dito aquesta jova e la ha confermado e conferma la faxa daqueste menindo, nel qual védese el del nostro fillo.
-Se non declara máis, senyora, me ye impossível comprenderla-replicou el cavallero.
Allora Donya Estefanía contóule tudo aquello que Leucadia le havía dito, ed él credóule, como se multos e veros testimonyos se lo havessen aprovado. Consolou ed abrazou a Leucadia, beixou al seu nievo, ed aquel mesmo díya despaitaron un correu pra Nápoles, previsando al seu fillo que venesse en seguinça porque teníanle conzertado casamento cona muller multa fremosa. Non consenteron que Leucadia nin el seu fillo voltassen alla casa dellos seus padres, los quales contentíssimos del bon suzeso della seua filla, dauan graziades infinita a Déu.
Chegou el correu a Nápoles e Rodolfo col xocundo de gozar tanta fremosa muller como el seu padre dizíale, partiou dallí allos dos díyas de rezeber la carta, embarcandose colos seus aparzeros que ayánda non le havían dexado, ed en dotze díyas chegou a Barzelona e dallí, por puosta, n’altros sete, a Toledo.
S’alederon los seus padres cola seua salude e benvida del seu fillo. Los seus aparzeros queseron andarse allas seuas casas ma non consentióulo Donya Estefanía por amengarlos pal seu desinno. Yera quasi de note quando Rodolfo chegou. Mentrestado s’aparellaua la zena, Donya Estefanía chamou ayemde allos aparzeros del seu fillo, credendo sen dúvida que ellos yeran dos dellos treys que Leucadia dixo acompanyauan a Rodolfo la note que furtáronla, e con grandas roganças demanóules dixéssenle se se alcordauan que el seu fillo havía furtado ad una muller zerta note, dende anos...porque el saver la veridade daquesto importaua l’onra e l’ensossegança de tudos los seus parentes. Confessaron ellos seyer veridade que zerta note de l’estivo, andando ellos dos ed altro amigo con Rodolfo, furtaron ad una chata, e que Rodolfo se havía vido con ella mentrestado ellos detenían alla gente della seua familia que queríanla defender, e que Rodolfo les havía dito que la havía levado alla seua casa, ed aquesto yera l’único que savían. Aquesta confessón eleminou tudas las dúvidas, ed ansí, Donya Estefanía dezidiou levar por terminar el seu bon plan, que fou aqueste: Pou avante de sederse a jantar, entrou ella con Rodolfo nun almascano e possandole un retratero, enas manos díxole:
-Quero amostrarte, Rodolfo, la teua futura esposa: Aqueste ye el seu vero retratero, ma prevísote que lo que fáltale della beleza sóvrale de vertude. Ye nobra, descreta e medianamente rica, e como el teu padre e xó te la havemos escollido, t’aseguro que ye la que combénete.
Atentamente catou Rodolfo el retratero ed al fin dixo:
-Los pinxatores acostuman esagerar la fremosura dellas faxas que retratan e, polo visto, aquéste tambén han esagerado: l’original seyerá bastante feu....Madre, justo ye bon que los fillos obedescan allos seus padres, ma tambén ye combenente e mellor que los padres dejan allos seus fillos l’estado que máis gosten pós el matremonyo ye nudo que non desnoda senón la muorte... La vertude, la nobreça, la descreçón e la riqueça duna esposa poden aleder ad un esposo, ma que la feyaldade d’ella alede los ollos, aquello ye impossível. Monço sou ma ben sei que se la beleza falta, colla el casamento, pós pensar que una faxa feda, que se ha de tener a tudas oras perante dellos ollos: Ena sala, ena tavola, ed eno lito, poda deleitar, digo que tényolo por quasi impossível. O madre méua, dejame aparzera que m’entretenya e non m’arussa-unos ha que buscan nobreça, altros descreçón, altros denero, ed altros fremosura, e xó sou daquestos zagueros, porque nobreça, graziades al zelo ed allos meus antepassados, ed allos meus padres, ellos me la dexaron por feredidade; descreçón, como una muller non seja maura, chazera o maguera, bástale que ne por agudeta despunte ne por maguera non aproveitou; dellas riqueças, tambén las dellos meus padres fázenme non estar tremeroso de chegar a seyer prove. La fremosura busco, la beleza quero, non con altra dossança que con l’onestidade e bonas costummes, que se aquesto traxe la meua esposa, xó servirei a Déu con gosto e darei bona vellaza allos meus padres.
Contentíssima fengou Donya Estefanía colas paravras del seu fillo, por haver conozido por ellas que andaua partendo ben col seu desinno. Respondióule que ella precuraría esposarle conforme el seu desello, que non tevesse pena alguna, que seyería fázil desfazerse los conzertos que estauan feitos pra esposarle con aquella senyora del retratero. Rodolfo se lo rengraziou e por seyer chegada l’ora de zenar fóronse alla tavola. Sedidos já el padre e la madre, Rodolfo e los seus aparzeros, dixo Donya Estefanía alla malcustidança:
-!Picadellora de min! !Que ben trato alla meua ospedera-e deregendose ad una criyança: Digale alla senyora Donya Leucadia que vényanos ad onrar aquesta tavola cola seua presença, que los que ad ella están tudos són los meus fillos e los seus servidores.
Tudo aquesto yera adumbrança séua, e de tudo lo que havía de fazer estaua avisada e previsada Leucadia.
Pou demolgou en partir Leucadia. Venía vestida, por seyer iverno, duna salla d’alcatifa negra, chovida de botondos d’oro e lolas, zentura e collar de diamantes; los seus mesmos cavellos, que yeran longos e non amassiadamente rubeus, servíanle d’adornança. Yera Leucadia de gentila desposiçón e brigo; traxía della mano al seu fillo, e perante d’ella venían dúas donzellas, arrelumbrandola con dúas velas de zera en dúas candalanças de prata. Devantáronse tudos pra fazerla reverença, como se fosse alguna cosa del zelo que allí, miragolósamente se havía semblado. De majaderos, los que allí estauan non azertaron a dizerle paravra. Leucadia con airosa graça e descreta criayança s’umillou a tudos, e tollandola della mano Donya Estefanía, sedióula junto a sin fronte de Rodolfo. Rodolfo, que dende la máis prope cataua l’incomparávela beleza de Leucadia, dizía entre sin; se la metade daquesta fremosura tevesse la muller que la meua madre téneme escollida por esposa, consideríame l’omme máis lieto del mondo. !Valgame Déu! !Qué ye aquesto que viou! ;Ye por ventura alguno ángel umano? E se le andaua entrando polos ollos a tollar possesón della seua ánima la fremosa image dellos ollos con que alguna vegada a l’esfurto cataua, prenzipiou a revoltar ena seua imaginaçón lo que con Rodolfo havía passado: Comezaron ad emmazerarse ena seua ánima las esperanças de chegar al seyer la seua esposa; consideraua quándo prope estaua de seyer lieta o sen dita pra sempre; e fou la consideraçón tanta intensa e los pensamentos tantos revoltados, que l’anyascaron el coraçón de manera que ativou a sossedar ed a deperder color, sovrevenendole un esmallo que forzóule a reclinar la testa enos braços de Donya Estefanía, quin rezebióule n’ellos. Sovresaltáronse tudos e dexando la tavola acuderon ad ajudarle. Ma el que diou máis amostranças de sentirlo fou Rodolfo, pós por chegar presto ad ella entropezou e cadiou dúas vegadas. Ferrixáronle augua ena faxa ma non voltaua en sin. Tudo andaua dando prezisas sinales del seu muorte, e las criyanças, meno consideradas, declaráronla muorta.
Aquestas amaras nuovas chegaron allas orellas dellos padres de Leucadia, los quales col sazerdeu della parroquia, parteron alla sala. Chegou el sazerdeu
presto por veder se por algunas sinales daua indeços de peniterse dellos seus pecadellos pra assorverla d’ellos, e onde pensou axar un esmallado, axou dos, porque já estaua Rodolfo puosto la faxa sovre el peito de Leucadia. La seua madre le havía premitido que ad ella chegasse como a cosa que havía de seyer séua, ma quando viou que tambén estaua sen sentero, esteve a punto de deperder el séu, e deperdésselo senón vedesse que Rodolfo voltaua en sin, como voltiou, corrido de que le havessen visto fazer tantos extremados extremos. La seua madre, quasi como adembina dello que el seu fillo sentía, díxole:
Non corráste, fillo, dellos extremos que has feito: Aquella esmallada que enos braços tenyo, ye la vera esposa. Chamóula vera porque xó ed el teu padre te la teníamos escollida, que la del retratero ye falsa.
Quando aquesto odiou Rodolfo, levado del seu amoroso ed enzendido desello, s’avalanzou alla faxa de Leucadia, e juntando la seua boquella cola d’ella, estaua como esperando que se le partesse l’ánima pra darle acollida ena séua. Ma mentrestado las láremas de tudos crezían ed el dolor aumentaua las votzes, voltiou en sin Leucadia, e cola seua vuolta voltiou el ledor. S’axou Leucadia enos braços de Rodolfo, e quessese con onesta fuorça enfoderse d’ellos, ma él díxole:
-Non, senyora, non ha de seyer ansí; non ye ben que punnes por apartarte dellos braços daquel que ténete en l’ánima.
Ad aquestas paravras acavou Leucadia por encovrar los seus senteros del tudo ed acavou Donya Estefanía dizendo al sazerdeu que despóssasse en seguinça al seu fillo con Leucadia.
El fézolo ansí, e déixese a l’altra plumba ed a l’altro ingeneu máis molle el contar el ledor universal de tudos los que allí s’axauan; los abraços que los padres de Leucadia dessen a Rodolfo; l’ammiraçón dellos aparzeros de Rodolfo, que tanta impensadamente vederon la mesma note della seua chegada tanto fremoso despossoreu. Ayánda fou máis la seua ammiraçón quando Donya Estefanía declarou perante de tudos que Leucadia yera la donzella que, cola seua ajuda, el seu fillo havía furtado. Non meno suspenso fengou Rodolfo, quin por zertificarse máis daquella veridade demanou a Leucadia déssele alguna sinal por medio della qual podesse chegar a conozer por entero lo que non duvidaua, por semblarle que los seus padres teneríanlo ben avestado.
Ella respondiou:
-Quando voltei en min d’altro esmallo m’axei, senyor, enos teus braços sen onra; ma xó dóulo por ben empregado pós al voltar de l’esmallo que agora hei tido, ansimesmo m’axei enos braços del d’estonçá, ma onrada. Se aquesta sinal non basta, baste déjala un crugefixo, que nengún te lo pouso furtar senón xó; se ye que pola matrana ferrixástele de meno; e se ye el mesmo que tene la meua senyora...
-!Tu yes la senyora della meua ánima e seyeráslo los anos que Déu ordinasse! Ed abrazandola de nuovo, de nuovo voltaron las bendizones e parabenes. Veno la zena, e veneron mósicos que pra aquesto estauan previdos.
Viouse Rodolfo a sin mesmo en l’espégolo della faxa del seu fillo, cujos quatros nonos chorauan de ledor e non fengou ostugo en tuda la casa que non fosse vexitado del júvilo, del contento e del ledor. Ayanda que la note volaua colos seus lieveras e negras alas, sembláuale a Rodolfo que caminaua non con alas, senón con embalgaretas: Tanto grande yera el desello de vederse a sólas cola seua estimada esposa.
Chegóuse al fin l’ora desellada. Fóronse a dejatar tudos, fengou tuda la casa sepultada en silenço, nel qual non dará la veridade daqueste recontamento, pós non consentiránlo los multos fillos e l’ilustra dexendença que en Toledo dexaron, ed agora viven, aquestos dos venturosos despossados, que multos e feliços anos gozaron de sin mesmos, dellos seus fillos e dellos seus nievos, premitido tudo pol zelo e por La Fuorça della Sangüe, que viou desraigada nel sodello el valeroso ilustre e cristiyano nono de Luizindo.
ER LIBRO TARONARIO
Pol Pedro Antonio de Alarcón
(trauzío a l’andalú)
L’azzió comienza en Rota. Rota é la má xica d’aqueyä guayabä pobrazionë que horman er grá semizérculo denna baía de Cái; pero apesá de sè la menón, er grá duque d’Osuna la prehirió, cottruyendo ayí er so hamoso cattiyo que yó poguería deccrivì piedrica pol piedrica...Péro no se trata equí de cattiyö ni de duquë, sinó dennö campö que arroían a Rota i d’un humirdísimo gortelano, a quen yamaremo er tío Buccabiata, anque no éra étte er so rià nombre.
Dennö hértilë campö de Rota, particuràmente dennä güertä, saren lä hrutä i ligumbrë que yenan lö mercaö de Güerva i de Seviya. La calía dennö sö tomatë i carabazä é tà que n’Andaluzía siempre yaman alö arroteniö carabazierö i tomatierö, nombrë que eyö azettan con orguyo.
I, ala verdá, razó tienen pa sentì orguyo; pó é er caso que aqueya tierra de Rota que tanto proúze, e dizì, la tierra dennä güertä, aqueya tierra que da tré u quatro cosexä a l’anio, no é tierra, sinó ariena pura i eccarminá, saría de l’ozíano, soprá ponnö huriosö vienticö de l’Ótte i epparzía asina sóbre tóa la reió arrotenia.
Péro l’ingratitú denna natureza ettá ayí má que compensá ponna cottante laboriosía der hombre. I no conocco, ni creio que aiga ner mundo, labraón que trabaie tanto como l’arrotenio. Nesiquiera un xico arroyo corre pol aqueyö merancólicö campö...;Qué importa? !Er carabaziero á hexo munxö pozicö d’onde saca er prezioso líquio que sirve de sangre alö sö ligumbrë! !Er tomatiero pasa la metá denna so vía buccando suttanziä que puéan servì d’abono! Quando tié ambo elementö, l’agua i l’abono, er gortelano de Rota prenziapa a hertilizà xiquisimö trozicö de terrieno, i en cá uno d’eyö arresiembra un granico de tomate o una pepica de carabaza, que enriega lueu a máo, como quen da de bevè a un nene.
Dende entón átta la cosexa, cuía diariamente una por una lä prantä que ayí nazen, tratandolä con un amo sólo comparabre ar dennö parë ponnö híö. Un día l’anéi a tà pranta un poco d’abono; otro l’exa un harrico d’agua; oi mata lö insettö que se haman lä hoä; manián cubre con caniä i hoä secä lä que no puén resittì lö rayö der sò u lä que ettán amasiáo eppuettä alö vienticö der mà. Un día qüenta lö tayö, lä hlorë i átta lö hrutö dennä má precozë, otro día lë habla, lä acaretonia, lä apequita, lä bendize i átta lë pone eppresivö nombrë pa dettinguìlä e indiviualizàlä enna so imainazió.
Sen esaierà; é yá un proverbio ( i lo è oío repetì munxä vezë en Rota) que er gortelano d’aquè paí toca ponno meno quarenta vezë ar día conna so própria máo cá pranta de tomatë que naze enna so güerta. I asina s’epplica que lö gortelanö d’aqueya localía yeguen a queàse encolváö átta tà punto, que lä sö roiyä quasi le tocan la barba.
Pó güen; er tìo Buccabiata éra uno d’ettö gortelanö. Prenzipiaba a encolvàse en l’época der suzeso que voi a riherì. Tenía yá sisenta aniö....i abía pasáo quarenta labrando una güerta prósima ala praya.
Aquè anio abía criáo ayí unä enormë carabazä que yá prenzipiaban a ponèse emariyä, lo quà quería dizì que éra er mé de hunio. Lä conozía perhettamente er tio Buccabiata ponna horma, pol so coló i átta pol nombre, sobretóu lä quarenta má godricä i emariyä, que yá ettaban diziendo guisàme.
-!De buya teneremo que siparàno!-lë dizía con trenura mientre lä enguipaba merancólicamente.
Ar hí, una tadre se resorvió ar sacrehizio i pronunzió la terribre sintenzia.
-Manián dío-curtaré että quarenta i lä yevaré ar mercáo de Cái. !Helí quen se lä hame!
Se marxó lueu ala so casa con paso liento i pasó la noxe connä anguttiä d’un pare que va a casa una hía ar día seguiente.
-!Probë carabazä míä!-suppiraba da vezë sen puè domìse. Péro lueu rehlesionaba, i concruía pol dizí: -I ;que é de hazè, sinó vindèlä? !Pa eso lä é criáo! !Valrán ponno meno quinze durö!
Se hegure, pó, quà sería er so asombramiento, quanta la so huria i quà la so desepperazió, quando, a l’andà ala manián siguiente ala güerta, hayo que, dorante la noxe, l’abían arrobáo lä quarentä carabazä. Se poso a carculà hriamente, i comprendío que lä sö carabazä no puían ettà en Rota, onde sería imposibre vindèlä sen perigro de que er lä riconoziese.
-!Cómo si lo viera, ettán en Cái! -se dío de ripente. -Er ladró que me lä arrobó anoxe alä nuebe u alä dié s’á eccapáo ner barco denna carga... !Yó salré pa Cái oi ponna manián ner barco denna hora, i ayí coieré ar ladró i ricobraré alä híä der mi trabáo!
Asina diziendo, premanezió toavía unö vente minutö ner lugá denna catáttrohe, contando lä carabazä que fartaban, átta que, a eso dennä oxo, partió con direzzió ar puerto.
Yá ettaba dimpuetto pa sarì er barco denna hora, xica embarcazió que conduze pasaiérö a Cái toä lä manianä alä nuebe, asina como er barco denna carga, sare toä lä noxë alä doze, yevando hrutä i ligumbrë. Se yama barco denna hora er premero, polque n’una hora, i da vezë en meno tiempo, cruza lä tré liguä que ai entre Rota i Cái.
Éran, pó, lä dié i meia denna manián quando se parabra er tío Buccabiata aílante d’un puetto de vindurä der mercáo de Cái, i le dizía a un polizía que iba con er:
-Että són lä mï carabazä! !Cóa otté a ese hombre! I sinialaba ar vindión.
-!Coéme a mí!-contettó étte, yeno de sorpriesa.- Että carabazä són míä: yó lä é compráo....
-Eso poguerá otté dizìselo ar hué-contettó er tío Buccabiata.
-!Que no!
-!Que si!
-!Tío ladró!
-!Tío xaláo!
-!Hablen ottë con má eucazió! !Lö hombrë no deben insurtàse d’esa manera!-dío con munxa calma er polizía, dando un punietazo ner pexo a cá uno.
Netto yá s’abían aprosimáo argunä presonä, i entre eyä ettaba l’amo báo cuya autoría ettán lö mercáö públicö. Inhormando l’amo de tóu lo que pasaba, priguntó ar vindión con maiettuoso azento:
-;A quén l’á compráo otté esä carabazä?
-Ar tío Furano, vizino de Rota...-rippondió er vindión.
-!Ese abía de se!-gritó er tío Buccabiata.-!Quando la so güerta, que é mú mala, le proúze poco, arrobá enna der vizino!
-Péro, soponiendo que a otté l’aigan arrobáo anoxe quarenta carabazä-dío l’amo, deriéndose ar gortelano, -;cómo sabe otté que éttä, i no oträ, són lä suyä?
-!Vamo!-ripricó er tío Buccabiata.-!Polque lä conocco como conoziera otté alö sö híä, si lä tié! ;No ve otté que lä é criáo? Enguipe otté: étta se yama Reboranda; étta, Caxigodreta; étta, Barrigona; étta Cororaílla; étta Manuela....polque se paizia munxo ala mi hía menón.
I er probe viéo s’exó a yorà como un nene.
-Tóu eso ettá mú güen-dío l’amo;-pero la lei no se contienta con que otté riconocca lä sö carabazä. É nezesario que otté lä ientifique con pruevä indipputabrë. ....Seniorë, no ai que sorreìse....!Yó soi abrogáo!
-!Pó, verá otté que de buya le pruevo yó a tóu er mundo, sen movème d’equí, que esä carabazä s’an criáo enna mi güerta!-dío er tío Buccabiata.
-!Ara verá otté lo que é güeno! Er tío Furano, ricobrando la so sangre hría, le ripricó:
-Otté é quen á de vé lo que habla; polque, sinó prueva la so acusazió, como no poguerá fazèlo, ira ala carzé. Että carabazä éran míä; yó lä é criáo, como toä lä que é traío ette anio a Cái, enna mi güerta, i naide poguerá provàme lo contrario.
-!Ara verá otté!-ripetió er tío Buccabiata, acabando de disatà er saco.
Arroáron entón pol suelico una multitú de tayö vedrë, mientre que er viéo gortelano, sientáo sóbre lö sö pië, hablaba asina ar puebro ayí reunió:
-Cabayerö: ;no an pasáo ottë nunca contribuzió? ;I no an vitto aquè libro vedrë que tié er ricandaón, d’onde va curtando rizibö, deándo siempre pigáo ner libro un peázo pa puè lueu provà si tar rizibo e farso u no lo é?
-Lo que otté dize se yama er libro taronario,-dìo gravemente l’amo.
-Pó eso e lo que yó traigo equí; er libro taronario denna mi güerta, u sia lö tayö á que ettaban uníä että carabazä ante de que me lä arrobará ese ladró. I, sinón, enguipen ottë. Ette tayo é d’etta carabaza....Nadie pué duàlo....Ette otro....Ette má anxo.... e d’aqueya....!Huttamente! I ette d’etta....Ese, d’esa....
I mientre que hablaba, iba pigando er tayo alä carabazä, una pol una. Lö eppettaorë veian con asombramiento que, ehettivamente, lö tayö correppondían esattamente a aqueyä carabazä, i entusiammáö pol tan ettrania prueva toü se posieron a ayugà ar tío Buccabiata ecclamando:
-!Ná! !Ná! !No ai dúa! !Enguipen ottë! Ette é d’equí....Ese é d’ayí....Aqueya é d’ette....Etta é d’aquè....
Lä carcaiä dennö hombrë s’unían alö silbiö dennö xicö, alö insurtö dennä muerë, alä lárimä de treunho i d’alegría der viéo gortelano i alö empuónë que lö polizíä daban ar convitto ladró.
Eccusáo é dizì que aimá d’andà ala carzé, er ladró tovo que degorvè lö quinze durö que abía rizibío ar vindeón, i que étte se lö entriegö ar tío Buccabiatas, er quà se marxó a Rota contentísimo, diziendo pol camino:
-!Que hremosa ettaban ner mercáo! É debío traìme a Manuela, pa hamàmela etta noxe i guadrà lä pepicä.
|